Project rond de film 300 (2006)

In het najaar van 2012 heb ik mijn KCV-klassen een project gedaan rond de film 300. Naar aanleiding van een artikel van David Rijser in de Volkskrant hebben we de film bekeken, zijn in de Griekse bronnen gedoken en hebben in groepjes presentaties gehouden over deelaspecten om tot slot een gefundeerde mening te hebben over de film en Rijsers visie daarop.

De leerlingen vonden het leuk om met zo’n stoer thema als Sparta en zo’n moderne kunstuiting als 300 bezig te zijn. Ik durf het woord ‘kunstuiting’ te gebruiken, want na een keer of vijf, zes kijken is de film in mijn achting gestegen. Op het eerste gezicht was het voor mij een oliedomme knokfilm, waar ik alleen hoofdschuddend naar kon kijken, maar er zitten mooie beelden, gevoelige passages, mooie spanningsbogen en veel stof tot historische en morele discussie in.

300 is een film voor 16 jaar en ouder, en terecht, als je het mij vraagt. Toch heb ik hem ook aan vierde klassers laten zien, (1) met de geruststelling dat als leerlingen het geweldsniveau onprettig vonden, dit heel legitiem was en met mij besproken kon worden, (2) met de belofte dat het geweld in het project dat volgde onderwerp van discussie zou worden en (3) na het wegknippen van twee passages die ik echt te ver vond gaan (en nauwelijks relevant waren voor onze studiën): een gevecht tussen Leonidas en een monsterlijke reus na ca. 1:03 of een slachtpartij door twee jonge Spartanen onder Perzen na ca. 1:10. De reactie van de klassen was dat ze dit allemaal zwaar overdreven vonden, maar ja.

Hieronder volgt een beschrijving van de verschillende stappen die we in het project gezet hebben. Het belangrijkste echter ontbreekt: de bronnen die de leerlingen bestudeerd hebben om met de film te vergelijken. Deze bronnen komen grotendeels uit moderne uitgegeven vertalingen van Griekse auteurs of hebben om andere redenen copyrightbeperkingen. Ik trek me daar in de klas weinig van aan, maar zet dit materiaal niet zomaar op het internet. Ik wil deze bestanden wel mailen naar iedere docent die daarom verzoekt via . Je krijgt dan gelijk nog wat extra voorbeeldpresentaties en een digitale versie van de strip 300 van Frank Miller. Ook een kopie van de geknipte film 300 en een (niet ondertitelde) film 300 Spartans is via die weg te regelen. Schroom niet om me te benaderen, want zonder dit materiaal heb je gewoon geen project in handen.

Ad Hereijgers

Veel opmerkingen van Rijser zijn prikkelend maar zeker voor leerlingen bij eerste lezing moeilijk te begrijpen. Het gaat dan ook om een eerste oriëntatie op het thema. Je kunt tijdens het lezen in de tekst alvast de onderwerpen voor de presentatie-opdrachten aanstippen.

Grieks schuldig

DAVID RIJSER − 30/06/12, 00:00

Het historische actiespektakel '300' is vanavond op tv te zien. Volgens classicus David Rijser is de uiterst succesvolle film tegelijk een van de weerzinwekkendste interpretaties van de Griekse oudheid.

Een oud-historicus stelde ooit dat een historische monografie over de stad Sparta het beste zou kunnen bestaan uit één pagina met daarop een groot en vetgedrukt vraagteken. De sociale en politieke werkelijkheid van de stad was voor antieke beschouwers al ongrijpbaar, en is ook voor het nageslacht uiterst schimmig gebleven.

De schimmigheid van wat er in Sparta precies gebeurde, staat in schril contrast met de mythe rond de stad, die ons taalgebruik de bijvoeglijke naamwoorden 'Spartaans' en 'laconiek' heeft gegeven en waarin fysieke en morele tucht en doodsverachting centraal staan.

De Spartanen doodden naar verluidt de minder geslaagde exemplaren van hun pasgeborenen direct, trakteerden wie die ballotage had doorstaan op een opvoeding van fysieke kadaverdiscipline en grepen bij het horen van het woord cultuur direct naar hun revolver. Die Spartaanse mythe vindt zijn hoogtepunt in de heldendood die de koning Leonidas en zijn 300 getrouwen in 480 bij Thermopylae (de 'Hete Poorten') zijn gestorven. Ze deden een poging het gigantische leger van de Perzische koning Xerxes, die de Grieken wilde onderwerpen, letterlijk de pas af te snijden.

Batman
Dat die mythe nog springlevend is, blijkt uit de verfilming van deze episode, 300 van Zack Snyder uit 2006. De film is niet gebaseerd op de vermaarde beschrijving uit de 5de eeuw voor Christus in de Historiën van de Griekse geschiedschrijver Herodotus, maar op een stripboek van DC Comics-tekenaar Frank Miller (ook van een paar Batman-afleveringen). Miller zag in zijn jeugd een 'clunky old movie' over de slag bij Thermopylae en beleefde zijn artistieke roeping: om te tonen dat ware helden sterven in een bloedbad. Waarschijnlijk zonder het te weten of zo te bedoelen sloot hij daarbij nauw aan bij Adolf Hitler, die in zijn 'tafelgesprekken' (1943) opmerkte: 'Een vertwijfelde strijd behoudt zijn eeuwige waarde; men denkt maar aan Leonidas en zijn 300 Spartanen. In ieder geval is het niet onze stijl ons als schapen te laten slachten; men kan ons misschien uitroeien, maar men zal ons niet naar de slachtbank kunnen leiden.' Het is dus ook niet zo heel gek dat het woord fascistisch bij de recensies van de film herhaaldelijk is gevallen.

Overspel
Van de film kan gezegd worden dat hij het origineel trouw is. Als concessie aan het grote publiek is alleen een love-interest toegevoegd. Niks zondigs, uiteraard - de liefde betreft de koning en zijn wettige echtgenote Gorgo, want het universum van 300 is anti-decadent en biedt geen plaats voor overspel. De 3 minuten echtelijk liefdesspel zijn een incident in de film: we zien onophoudelijk schaars geklede bodybuilders door het beeld suizen terwijl ze het opnemen tegen oosterse mutanten met speerpunttanden en tegen de verwijfde homo-reus met piercings die hun koning is, de Pers Xerxes. Wat die ook aan krankzinnigs in de strijd gooit, alles wordt doorboord door de computergestuurde Spartaanse speren, tot de Perzen de Spartanen uiteindelijk weten te omsingelen.

Dit laatste detail is ontleend aan Herodotus, maar vrijwel al het andere, de naakt strijdende Spartanen incluis (zij droegen normale wapenrusting in de strijd) is pure fantasie.

Natuurlijk gaan we niet naar de bioscoop voor historische accuratesse, en die is het probleem ook niet. Zelfs de dubieuze ideologische lading waarin de horden monsterlijke en geperverteerde oosterlingen een morele nederlaag lijden tegen de als integere aartsvaders van de westerse vrijheid gepresenteerde Spartanen kan, naast weinig sympathie, ook weinig opzien baren.

Op zich stamt Snyders typering van het oosten als het vreemde, onmannelijke, decadente al uit de oudheid zelf; dat beeld is bij Homerus, Herodotus en Plato terug te vinden en daarna nooit meer weg geweest. In die zin is de film helemaal niet zo on-historisch, al weten wij inmiddels beter.

Weerzinwekkend
Maar wat deze film tamelijk weerzinwekkend maakt, zijn twee dingen. Ten eerste de verheerlijking van mannelijke kracht als metafoor voor de ultieme deugd: de heroïsche bereidheid je te weer te stellen en op te offeren. Maar geweld, kracht en meedogenloosheid - kortom, het soldaat zijn - zijn geen deugd op zich, maar, onder bepaalde omstandigheden, een geëigend middel tot een doel, namelijk dat van een rechtvaardige en vreedzame samenleving. De verheerlijking van het militaire bedrijf in de film (en in de Sparta-mythe überhaupt), en het feit dat de lof van Sparta in 300 berust op de identificatie van de stad met martiale moed zonder meer, suggereert echter dat die agressie een zelfstandige deugd is, en dan ook nog één die eigen is aan het Arische ras waar de Spartanen toe behoorden.

Het tweede bezwaar is net zo fataal: 300 is een film zonder enige narratieve of psychologische subtiliteit, een letterlijk oorverdovend saaie aaneenschakeling van moe en misselijk makende actie, schreeuwend geacteerd, zielloos verbeeld, en de infantiele droom van een onverbeterlijke domkop. Want het zijn juist niet de Spartanen die tot de aartsvaders van de Griekse cultuur en identiteit zijn uitgegroeid, zeker niet in de historische doorwerking daarvan. Dat waren veeleer de Atheners. Snyders oudheid is die van Sparta (niet-lullen-maar-poetsen, hard, conservatief) niet die van Athene (intellectueel, kunstzinnig, speculatief, maar niet zonder moed of daadkracht). Maar het is die Atheense traditie die de westerse cultuur is gaan domineren, die heeft geleid tot de humanistische traditie, en indirect ook tot onze democratische kernwaarden. Het is juist die traditie die ons tot denken en doordenken van tegenstellingen en posities aanzet, over oost en west, man en vrouw of slaaf en meester, en ook over de dubieuze voorbeeldfunctie van het verleden, de oudheid incluis.

Oerkracht
Ieder is natuurlijk vrij om het grote vraagteken van Sparta naar eigen believen in te vullen.

Wie niet doordenkt en de mythe van Sparta gelijk stelt met de reinigende oerkracht van de oudheid die het westen tot voorbeeld zou moeten zijn, lift mee met het prestige maar ook met de waarde die de klassieke traditie heeft gehad om er juist dat kwaad mee aan te stichten waarvan de oosterse tegenstander wordt beticht.

 

B. Historische oriëntatie op Sparta, Perzië en de Perzische oorlogen [1 les]

Gedoceerd aan de hand van handout. Deze basiskennis is nodig om de bronnen te kunnen snappen die vervolgens bestudeerd gaan worden.

C. Groepjes maken, onderwerp kiezen, eerste studie van uitgedeelde bronnenmateriaal [2 lessen]

11 onderwerpen is altijd genoeg om willekeurig welke klas in groepjes te verdelen. De onderwerpen staan in een logische volgorde van presenteren in de klas. Als je significant minder groepjes maakt: de onderwerpen met een asterisk lijken het meest onmisbaar. Het bronnenmateriaal bij de onderwerpen is qua hoeveelheid vergelijkbaar; als het eens significant minder is (onderwerp 2 en 11) moet er veel op internet gezocht worden. Een volledige eerste kennismaking met de film 300 Spartans (onderwerp 9) kost iets meer dan 2 lessen.

Er zit wat overlap in het bronnenmateriaal van de verschillende onderwerpen, maar het kan geen kwaad dat dezelfde observaties meerdere malen gepresenteerd worden. Niettemin kan het verstandig zijn de leerlingen erop te wijzen dat ze op hun onderwerp moeten focussen en zo min mogelijk in het vaarwater van andere onderwerpen moeten gaan zitten.

Bij ieder onderwerp vind je de specifieke instructie waarmee het bronnenmateriaal voor iedere opdracht begint. Nogmaals: het bronnenmateriaal zelf is op te vragen via .

1.      Spartaanse opvoeding*

Teksten van Ploutarchos en Xenofon.

Bestudeer onderstaande bronnen om een beeld de krijgen van de beruchte Spartaanse opvoeding. De Spartanen dachten dat ze dit systeem te danken hadden aan hun mythische wetgever Lycurgus (Lykourgos). Vergelijk de bronnen met de film: in hoeverre is de Spartaanse opvoeding in de film verwerkt?

2.      Het Spartaanse stadsbestuur*

Teksten van Ploutarchos en Xenofon.

Sparta werd bestuurd door: twee koningen tegelijk (uit twee verschillende koningshuizen), een Gerousia (Raad van Ouden), Apella (volksvergadering van burgers) en Eforen (vijf jaarlijks gekozen bestuurders). De Spartanen geloofden dat deze staatsvorm lang geleden grotendeels bedacht was door hun mythische wetgever Lykourgos (Lycurgus) en bekrachtigd was door het Orakel van Delfi. Meer hierover lees je in de bronnen hieronder. Maar bij deze opdracht ga je vooral het internet gebruiken om meer inzicht te krijgen in het bestuur van Sparta. Vervolgens vergelijk je die informatie met hoe het stadsbestuur in de film functioneert.

3.      Koning Leonidas en koningin Gorgo*

Teksten van Ploutarchos, Herodotos en Xenofon.

Bestudeer onderstaande bronnen over Spartaanse koningen in het algemeen en koning Leonidas in het bijzonder, en over Spartaanse vrouwen in het algemeen en koningin Gorgo in het bijzonder. Vergelijk dit alles met de manier waarop beide personages in de film optreden.

4.      Xerxes, de Grote Koning*

Tekst van Herodotos.

De meeste bronnen over de Perzische koning Xerxes zijn van Griekse oorsprong. Het beeld dat je er van Xerxes in terugvindt, is zeker niet objectief, maar niet minder interessant. Vergelijk het beeld van dat de geschiedschrijver Herodotos van de koning geeft in de aanloop naar de oorlog tegen Griekenland met het beeld dat in de film naar voren komt. Let op: je bestudeert dus grotendeels bronnen over een periode die aan de gebeurtenissen in de film voorafgaan. Op zoek naar overeenkomsten en verschillen zul je dus vooral moeten letten op de algemene karaktertrekken van Xerxes (kies er gerust meer dan één). Zoek ook minimaal één plaatje van Xerxes uit zijn eigen tijd en vergelijk dat met de film.

5.      Het Perzische leger*

Teksten van Herodotos en Xenofon.

Volgens de Griekse geschiedschrijver Herodotos had het Perzische leger dat voor de veldtocht tegen Griekenland was samengebracht, een enorme omvang en diversiteit. Vergelijk onderstaande fragmenten uit zijn beschrijving met oud-Perzische afbeeldingen van verschillende soorten soldaten in het Perzische leger die je op internet kunt vinden. Zoek op internet ook informatie over de geloofwaardigheid van de cijfers die Herodotos presenteert. Vergelijk dit alles weer met de manier waarop het Perzische leger in de film te zien is. Als je daar mogelijkheden toe ziet, kun je ook de tekst van Xenofon in je beschouwingen betrekken, maar dat hoeft niet.

6.      De Spartaanse krijgstactiek (in het algemeen)

Teksten van Tyrtaios, Thucydides, Herodotos en Xenofon

De Spartanen hadden effectieve tactieken om een veldslag aan te gaan. Hun soldaten waren uitgerust als hoplieten en waren geformeerd in een falanx (of: phalanx). Zoek met deze twee zoektermen alvast wat informatie over deze strijdwijze van Sparta.

De meeste teksten hieronder gaan niet over de slag bij Thermopylae, maar over normalere gelegenheden waarbij de Spartanen slag leverden. Welke tactieken komen naar voren in de teksten? Welke daarvan zie je terug in de (minder normale) Slag bij Thermopylae van de film? En hoe bijzonder was het dat er bij Thermopylae 300 Spartiaten rond de koning vochten? Let op: de nadruk ligt bij jullie onderwerp dus op de manier waarop de Spartanen normaal gesproken vochten en wat daarvan is terug te vinden in de film. Je hoeft je niet te verdiepen in hoe de Slag bij Thermopylae volgens de bronnen precies verlopen is (Daar verdiept een ander groepje zich in).

7.      Diplomatiek verkeer in de aanloop naar de oorlog

Teksten van Herodotos en Diodoros

De Griekse geschiedschrijver Herodotos vertelt uitgebreid hoe Xerxes Griekenland de oorlog verklaarde en hoe de Griekse steden daarmee omgingen. Vergelijk zijn verslag van het internationale diplomatieke verkeer met de manier waarop de Grieken in de film de oorlog inrollen. Zorg ook dat je weet en duidelijk maakt wat diplomatie is.

8.      Het verloop van de Slag bij Thermopylae*

Teksten van Herodotos en Diodoros.

De Slag bij Thermopylae is het uitgebreidst beschreven door de Griekse geschiedschrijver Herodotos (5^e eeuw v.C.). Hieronder wordt hij kort onderbroken door zijn latere collega Diodoros (1^e eeuw v.C.) Vergelijk hun verslagen met de gebeurtenissen in de film.

9.      De film 300 Spartans (1962) (Engels zonder ondertitels!)

Bekijk de film ‘300 Spartans’ uit 1962 en vergelijk hem met de film ‘300’ van ruim veertig jaar later. Wat zijn de (belangrijkste) verschillen in verhaal, boodschap, vormgeving, impact e.d.? Wat vind je van deze film in vergelijking met ‘300’?

Gebruik gerust websites als Wikipedia en imdb.com om snel meer te weten te komen over de film.

10.  De strip 300 van Frank Miller (Engelstalig!)*

Lees de strip ‘300’ van Frank uit 1998 en vergelijk hem met de film. Wat zijn opvallende overeenkomsten en verschillen? Is de strip gemaakt binnen een bepaalde stroming binnen de comic-wereld en wat is kenmerkend voor die stroming? Laat met voorbeelden zien in hoeverre de strip de film mede heeft bepaald, qua verhaal, maar vooral qua uiterlijk / art direction / regiekeuzes.

11.  Wat is fascisme?

David Rijser schrijft in zijn bespreking van de film 300 (Volkskrant 30 juni 2012) dat de film wel eens is geassocieerd met het fascisme en het gedachtengoed van Adolf Hitler. Zoek uit wat fascisme precies inhoud, welke verschillende kanten het heeft en leg dit naast de film. In hoeverre kun je de film 300 fascistisch noemen? Let op: het is de bedoeling dat je ook de nationaalsocialistische (nazi-) variant van het fascisme meeneemt in je beschouwing.

D. Samen kijken van de film 300 [ruim 2 lessen]

Het is leuk om direct na afloop van het kijken alvast de prille meningen over de film te peilen.

E. Voorbeeldpresentatie + details opdracht uitleggen [1 les]

F. Presentaties voorbereiden [2 lessen, rest eigen tijd]

De Voorbeeldpresentatie (powerpoint en handout) door de docent en de opdracht (+ beoordelingsmodel) op papier maken de leerlingen goed duidelijk wat er van hen verwacht wordt. Je kunt natuurlijk alles aan je eigen behoeften aanpassen. Let op: de Voorbeeldpresentatie biedt maar 4 punten in plaats van 5. Maak duidelijk dat dit komt door de zeer beperkte omvang van het bronnenmateriaal over dit onderwerp.

Stel de film 300 beschikbaar tijdens het werken aan de opdracht (kopieën).

Presentatieopdracht

Je hebt de film 300 met een deskundig oog bekeken, want je had je van tevoren verdiept in één van de volgende onderwerpen die met de film te maken hebben:

• Spartaanse opvoeding
• Het Spartaanse stadsbestuur
• Koning Leonidas en koningin Gorgo
• Xerxes, de Grote Koning
• Het Perzische leger
• De Spartaanse krijgstactiek
• Diplomatiek verkeer in de aanloop naar de oorlog
• Het verloop van de Slag bij Thermopylae
• De film 300 Spartans (1962) (Engels zonder ondertitels!)
• De strip 300 van Frank Miller (Engelstalig!)
• Wat is fascisme?

Je gaat nu met je groepje een presentatie voorbereiden van hoe de film 300 zich verhoudt tot jouw onderwerp. De presentatie voor de klas wordt ondersteund door een handout op papier.

In je PRESENTATIE...

1. geef je een beeld van de bronnen die je geraadpleegd hebt. Bij schriftelijke bronnen uit de oudheid: door wie en wanneer geschreven, globale inhoud, leuk/interessant om te lezen of niet? Bij internetzoekwerk: wat voor sites heb je gebruikt? Bij strip/oude film: wanneer en door wie gemaakt? Succesvol of niet? Boeiend/leuk of niet?
2. behandel je minimaal (en niet veel meer dan) vijf belangrijke of interessante overeenkomsten of verschillen tussen film en bestudeerde bronnen.[1] Verschillen zijn vaak interessanter om te bespreken dan overeenkomsten, maar als een filmmaker een antieke bron bijvoorbeeld heel getrouw volgt, is dat ook best vermeldenswaard. Soms gaan overeenkomsten en verschillen ook samen, bijvoorbeeld als de filmmaker iets niet precies zo weergeeft als in de bron, maar de bron via een omweg toch terug te vinden is in de film. Een voorbeeld hiervan krijg je nog in de les. Je kunt niet alle overeenkomsten en verschillen behandelen, maar maak een verantwoorde keuze: grotendeels blijven hangen in onbenullige details terwijl je ook belangrijke kwesties had kunnen behandelen, levert minpunten op.
3. geef je een oordeel over hoe jouw onderwerp in de film verwerkt is. Dit heeft vaak een historische kant: klopt de film met de bronnen of helemaal niet, of is het beeld al met al toch wel representatief? En een artistieke kant: is het misschien logisch dat er voor een knokfilm in 2006 andere keuzes zijn gemaakt dan in oudere bronnen of artistieke uitingen (film/strip).
4. komen stilstaande beelden voor uit de film 300 voor om je analyse te verduidelijken, eventueel met de ondertitels erop als het er vooral om gaat wat er gezegd wordt. Je kunt deze plaatjes gemakkelijk maken door de film op de juiste plek op pauze te zetten en vervolgens met Knipprogramma (Windows startmenu linksonder) een deel van het beeldscherm te kopiëren. Je mag ook een bewegend beeld laten zien, maar met mate: één of twee scènes, in totaal slechts een paar minuten. Noteer goed de starttijd van de scène, zodat we het in het de les snel kunnen vinden op de dvd.
5. komt minimaal één letterlijk citaat uit je bronnen voor dat belangrijk is voor je betoog. Het mogen ook meer citaten zijn. Bij de strip/oude film gaat het om fragmenten daaruit. Bij stadsbestuur/fascisme kan het een letterlijk citaat van een website zijn.
6. verwerk je verder alles wat nodig is om in ongeveer een kwartiertje jouw onderwerp op heldere en boeiende wijze te analyseren.

In de HANDOUT (1 à 2 kantjes) dat je klasgenoten tijdens de presentatie voor zich hebben liggen, staat...

1. korte info over de bronnen die je geraadpleegd hebt
2. de vijf overeenkomsten en verschillen tussen bron en film, op kernachtige maar heldere wijze verwoord.
3. Misschien nog wat andere wetenswaardigheden die onmisbaar zijn als je een beeld wilt hebben van jouw onderwerp, maar die niet bij de overeenkomsten en verschillen voorkomen.
4. Eventueel wat relevante en behulpzame plaatjes of citaten; eventueel je mening.

Alle handouts samen vormen later in het schooljaar leerstof voor de afsluitende SE-toets van KCV. Alle presentaties komen op Teletop te staan voor het geval je bij het leren nog iets wilt terugzoeken.

HUISHOUDELIJK

• De datum waarop je je presentatie moet houden, wordt in de klas en digitaal bekend gemaakt.
• Als je de powerpoint (of ander presentatiemiddel) en/of handout minimaal drie dagen van tevoren aan mij mailt, dan kan ik er nog wat waarschuwend commentaar op geven. Dit kost je niets in de beoordeling (tenzij je er vervolgens helemaal niets mee doet) en kan de kwaliteit van de presentatie sterk ten goede komen. Ook in een eerder stadium vragen stellen heeft in principe geen negatieve uitwerking op je cijfer.
• Als op jullie datum één groepslid ziek is, dan moet de rest van de groep toch presenteren, al gaat dat dan misschien iets minder vloeiend. Je moet immers van elkaars bijdrage op de hoogte zijn. Ik ga ervan uit dat het afwezige groepslid genoeg aan de voorbereiding heeft gedaan om mee te kunnen delen in de beoordeling.

BEOORDELING

Op de volgende bladzijde vind je het beoordelingsformulier dat ik bij de presentaties gebruik.

Heel veel succes met de opdracht!

BEOORDELINGSFORMULIER PRESENTATIE 300

Namen: .....................................................  Onderwerp: ............................. Datum: ..................

G. Presentaties houden [2 per les]

H. Terugkomen op het artikel van David Rijser [1 les]

Door terug te komen op stukken uit het artikel komen de belangrijkste discussiepunten nog een keer aan de orde.

Werkwijze: citaten uit powerpoint printen en willekeurig uitdelen aan (groepjes in) de klas. Leerlingen moeten in onderling overleg hun eigen citaat zo snel mogelijk snappen en er een mening over kunnen geven. Vervolgens in powerpoint de stellingen afgaan en leerlingen aan het woord laten.

Bij diverse citaten hebben leerlingen misschien nog wat influistering nodig; citaat 9 begrijp ik zelf nog steeds niet helemaal [Van kijken naar 300 wordt je een fascist?] en moet misschien niet uitgedeeld worden.

Tot slot: (Stukje van) film Meet the Spartans kijken

Het kijken van deze parodie kan een leuke afsluiter zijn, maar kan de sfeer (en de goede smaak) ook bederven.