Toelichting op en verantwoording bij Iconografie van de Romeinse kunst

Symboliek en iconografie

De Romeinen, met name de Romeinse overheid, gebruikten kunst om hun opvattingen uit te dragen. Het presenteren van een abstract idee in een beeldend kunstwerk gaat echter niet zomaar. Daarvoor gebruikten de Romeinen, net als wij nu nog, symboliek. Allerlei concrete zaken kunnen gebruikt worden om een abstract begrip te symboliseren, zoals planten, dieren, voorwerpen, goden, personificaties, kleding, houdingen etc. De Romeinen hanteerden een min of meer vast systeem van symbolen waarmee ze hun ideeën in kunstwerken duidelijk maakten.
Hoewel wij, net als de Romeinen, gewend zijn in het dagelijks leven met symbolen om te gaan (denk maar aan verkeersborden), is het voor ons vaak moeilijk te achterhalen wat de symbolen op Romeinse afbeeldingen precies betekend hebben. De betekenis van een symbool was gebaseerd op Romeinse gewoonten en gebruiken die wij niet meer kennen. Bovendien was een Romein met de symboliek opgegroeid, net zoals wij al vroeg geleerd hebben wat verschillende verkeersborden betekenen. Kortom: als wij een Romeins kunstwerk inhoudelijk willen begrijpen, hebben we een grote kennisachterstand ten opzichte van een gemiddelde Romein, eenvoudig omdat wij in een andere tijd en in een andere wereld leven. Voor een gewone Romein was een allegorisch kunstwerk als de Augustus van Primaporta waarschijnlijk al ingewikkeld genoeg. Wij moeten ons er echt in verdiepen om te kunnen achterhalen welke signalen de Romeinse keizer ermee wilde uitzenden.
Het doorgronden van de symbolische beeldtaal van een ander volk of een andere tijd vergt dus studie. De wetenschap die zich daarmee bezighoudt, noemen we de iconografie (Denk maar aan de icoontjes op een computerscherm). De beeldtaal van de Romeinse kunst is in de loop der tijden grondig bestudeerd. Door vergelijking van kunstwerken met teksten en met elkaar, weet men tegenwoordig weer vrij nauwkeurig wat verschillende symbolen betekend moeten hebben (al zijn er ook nog vraagtekens).

Het instrument

Deze website bevat een instrument dat symbolen en bedoelingen met elkaar in verband brengt en zo de kennisachterstand ten opzichte van een Romein (gedeeltelijk) teniet kan doen. Het bevat twee kolommen met ieder een encyclopedie-achtige opsomming van begrippen, in de linkerkolom de boodschappen die in kunstwerken verwerkt zijn en in de rechterkolom de symbolen waarmee de boodschap uitgebeeld kan worden. Om het zoeken te vergemakkelijken zijn de lijsten alfabetisch (en daarbinnen soms thematisch) opgezet (maar je kunt natuurlijk ook met de Find-functie van de browser zoeken op termen). Je zult zien dat eenzelfde boodschap door meerdere symbolen verbeeld kan worden en dat omgekeerd een symbool meerdere betekenissen kan hebben. Met de links die van de ene naar de andere lijst verwijzen, zijn deze mogelijkheden gemakkelijk na te gaan. Blauwe links verwijzen daarbij naar de 'boodschap'-lijst, rode links naar 'symboliek'.Voor de juiste interpretatie van een afbeelding kan het belangrijk zijn om op combinaties van symbolen te letten. Als je een bepaalde betekenis achter een symbool vermoedt, kun je kijken of er nog andere symbolen in het kunstwerk voorkomen die in dezelfde richting wijzen. Door te klikken op links wordt dit vergelijken gemakkelijk. Er zijn ook links die naar de lijst verwijzen waarin ze zelf staan. Blauwe links binnen de 'boodschap'-lijst verwijzen naar begrippen die inhoudelijk samenhangen met het begrip waarover je op dat moment leest; rode links binnen de 'symboliek'-lijst geven verbanden aan tussen symbolen onderling, bijvoorbeeld tussen een Romeinse godheid en zijn attribuut. Een en ander is verderop verduidelijkt met een illustatie. Gezien de aard van het instrument lijkt het niet zinnig om de informatie buiten de frames-structuur op te roepen. Excuses aan de gebruikers van te oude browsers.

Aanvullende hulpmiddelen

Behalve de twee lijsten biedt de website nog een aantal andere hulpmiddelen die ten dele te bereiken zijn via de links rechtsboven op de titelbalk. Deze onderdelen openen in een apart venster. Het venster met de twee lijsten blijft dus intact (Zie de illustratie hieronder).

Verantwoording

Deze website is opgezet als aanvulling bij het boek Augustus, boodschap en medium, een 'eerste thema' Klassieke Culturele Vorming, geschreven door Ad Hereijgers en in 1998 uitgegeven door S.L.O. Het is een digitale vervanging en uitbreiding van het 'Iconografisch schema' uit hoofdstuk 3. Het is echter zo opgezet dat het ook elders in het onderwijs K.C.V. of daarbuiten van nut kan zijn.
De website heeft geen wetenschappelijke of alomvattende pretenties. Het Romeinse Rijk was groot en heeft lang bestaan. De variatie aan kunstwerken en de symboliek daarin is dienovereenkomstig en de interpretaties van een omstreden kunstwerk lopen soms ver uiteen. Volledigheid nastreven is weliswaar een uitdagende opgave, maar het resultaat zou onwerkbaar worden. Ik heb me bij de samenstelling van de lijst geconcentreerd op de 'mainstream'-kunst uit Rome van de 1e eeuw voor tot de derde eeuw na Christus, waarbij het zwaartepunt (evenals in de feitelijke ontwikkeling van de iconografie) ligt bij de kunst onder keizer Augustus. Daarbij blijft de gekozen structuur met de boodschap- en de symboliek-lijst, hoe toegankelijk ook in vergelijking tot lopende tekst of bovengenoemd schema, een keurslijf waarin het onmogelijk is alle nuances te vatten. Voor aanvullingen en verbeteringen van inhoud of structuur houdt de auteur zich aanbevolen: e-mail naar
De volgende publicaties zijn belangrijk geweest bij de totstandkoming van deze website:

H.Biedermann: Prisma van de symbolen. Historisch-culturele symbolen van A tot Z verklaard, Leiden 1991
J.J.V.M.Derksen: De monumentale vredesideeën van keizer Augustus, Lampas 19(1986)393-404
J.Hall: Hall's geïllustreerde encyclopedie van symbolen in oosterse en westerse kunst, Leiden 1996
H.Kähler: Kunst der wereld. Het Romeinse Rijk, Elsevier, Amsterdam/Brussel 1981
A.Provoost: Augustus had een droom. Betekenis van de Ara Pacis, Kleio 15(1985)37-61
N.H.Ramage, A.Ramage: Romeinse kunst van Romulus tot Constantijn, Könemann, Keulen 1999
K.Vierneisel, P.Zanker: Die Bildnisse des Augustus. Herrscherbild und Politik im kaiserlichen Rom. Glyptothek München (Tentoonstellingscatalogus) 1979
Walker, Burnett: The Image of Augustus, British Museum
P.Zanker: Augustus und die Macht der Bilder, München 1987 / The Power of Images in the Age of Augustus, Ann Arbor 1988

Starten met Iconografie van de Romeinse kunst